A odisea dun aviador arraiano e galeguista entre a guerra e o exilio
Unha vida baixo o volcán
“Eu som o homem que lhe fez dous manguitos á pena de morte”. Así é como se presenta Elixio Rodríguez, lembrando o titular dunha entrevista que lle fixo un xornalista portugués cando publicou as súas memorias. Unha crónica da viaxe deste apaixoado galeguista con dúas condenas de morte ás súas costas, quen tivo que loitar nos dous bandos da guerra do 36 para poder sobrevivir e deixarnos constancia da súa experiencia vital.
Elixio Rodríguez, 92 anos, está agora en Cuernavaca (México), cos lentes de sol e a guayabera lendo a novela, Baixo o volcán, que Malcolm Lowry ambientou nesa fermosa cidade mexicana. A abafante atmósfera da historia que ten nas mans contrasta coa imaxe relaxada dun lector que fica deitado sobre a herba fresca do xardín, baixo a inmensidade dun ceo incandescente que pouco se asemella aos fríos amenceres invernais do Val do Limia que o viu nacer. “Precisamente nese ceo limpo e frío é onde debe vivir o meu anxo da garda, que é un grande profesional, por certo”, arranca por retranqueiras un Elixio Rodríguez que conserva aínda intacta a súa frescura. El e Gloria, a súa muller e arquiveira de lembranzas durante o último medio século, pasan a metade do ano en Bande (Ourense) e outros seis meses en México, país ao que Elixio viaxou por primeira vez no ano 1939 a bordo do Ipanema, un barco que zarpou de Francia cargado cun milleiro de exiliados republicanos, e no que el puido cruzar o Atlántico por primeira vez, grazas ás xestións de Lois Soto e Castelao, correlixionarios e amigos que sabían da súa valía para reorganizar a resistencia no exilio.
Os paseos por Bande
Durante as xeiras pola súa terra natal, Elixio percorre as rúas de Bande, fumando e “platicando”, no máis puro galego arraiano, co seu gran amigo Don Xosé, o “crego nacionalista do Val do Limia”, con quen compartiu moitas horas de íntima conversa ao longo dos últimos veráns. De cando en vez, esta singular parella crúzase con outros dous homes que pasean tamén baixo os carballos centenarios da igrexa. Non hai intercambio de saúdos. Son dous veciños da vila que estiveron a piques de matar a Elixio unha tarde de xullo do 36. “Aínda acababan de poñer o bando de guerra nesa porta daí; entón eu era o que levaba as Mocidades Galeguistas de Bande e, claro, estaba no ollo do furacán. A guerra xa se viña cheirando no ambiente porque todo estaba moi polarizado, pero a moita xente foíselle logo a man co odio e a crueldade”, sentencia Rodríguez prendendo outro pito no espolón da praza de Celanova.
Un tiro pasou zoando perto da súa orella dereita cando facía desaparecer apresuradamente algúns papeis comprometedores. Non houbo segundo disparo porque os carabineiros entraron nese mesmo momento ao local onde os mozos galeguistas da Baixa Limia celebraban as súas asambleas. A bala daquel home vestido de azul e cheo de odio quedou a uns milímetros do seu obxectivo, pero Elixio foi detido e conducido até á prisión de Celanova, que se ateigou de xente a medida que foron pasando os volcánicos e lentos días do abafante verán de 1.936.
“A pesares de todo, nunca vin nel unha ollada de odio ou xenreira para os que o quixeron matar, Elixio é un home bon, unha gran persoa”, dixo con emoción o crego de Bande durante a agarimosa homenaxe que lle tributaron ao vello aviador galeguista uns días antes de voltar para México, na procura de latitudes máis apetecibles durante o inverno que o lonxano oeste ourensano.
Longa viaxe ao Furriolo
Cando Elixio está no país, os dous amigos adoitan ir a Celanova para conversar e tomar café na Praza Maior, fronte ó mosteiro fundado por San Rosendo, que durante a Guerra Civil foi prisión, primeiro improvisada e logo tamén prisión central e derradeiro calabozo para moitos republicanos. Elixio mira para a reixa metálica do claustro barroco e lembra a noite en que os falanxistas o levaron nun furgón para executalo nunha gabia do Furriolo. “Case non había sitio no chan para durmir. Estabamos alí perto de 300 persoas, e cando escurecía o refectorio do mosteiro, que era onde nos tiñan amontoados, o medo metíasenos no corpo; porque tódalas noites levaban a catro ou cinco presos que nunca voltaban, e todos sabiamos que algún día nos tocaría a nós. Cando pronunciaron o meu nome e montei naquel furgón pensei que sería a derradeira vez que vía esa porta”, comenta Elixio, sinalando o mosteiro.
Catro homes xacían xa sen vida sobre a marxe esquerda da estrada vella de Xinzo a Celanova, con senllas balas metidas no cráneo. Achegábase a hora de Elixio, a quinta víctima do funesto ritual nocturno, que xa descía do negro furgón, coa cabeza gacha e disposto a morrer, “cando o anxo da garda fixo unha intervención das súas”, bromea. As luces dun coche, achegándose a gran velocidade, detiveron momentaneamente a execución. “Era un coche dos carabineiros, onde viña o tenente Pousa, o pai dunha meniña que eu coñecera a través da reixa do cárcere e que se encariñara moito conmigo. Ela foi a miña verdadeira salvadora porque lle pediu ao seu pai que fixera algo para evitar que me mataran. Pousa chegou alí e berroulles aos que me ían asasinar: ¡A este matarédelo mañá!, e encañonounos coa sua escopeta. Houbo unha forte discusión entre eles pero os falanxistas recuaron e hoxe podo vivir para contalo ”, lembra Elixio con emoción.
Fuxir da morte en Celanova
Os falanxistas da zona non perdoarían con facilidade as falcatruadas daqueles mozos galeguistas como Elixio Rodríguez, Celso Emilio Ferreiro, Pepe e Carlos Velo, que pouco antes do alzamento militar fixeran unha pintada nocturna en Celanova, con ocasión dunha importante xuntanza que as Juventudes Falangistas ían celebrar na vila. Todos os asistentes puideron ler á mañá seguinte, en grandes letras brancas sobre o asfalto, unha frase que dicía: A todo porco lle chega o seu Sanmartín, “que era o apelido dun xefazo da Falange chegado de Valladolid”, comenta Elixio, que aínda conserva, cando fala das trasnadas da súa xuventude, o seu ollar de mozo galopín.
Elixio xa era piloto de avión antes da guerra e, gracias ás xestións do tenente Pousa, puido eludir unha morte segura a mans dos falanxistas da zona, enrolándose inmediatamente no bando franquista. O tenente Pousa sabía que en Celanova lle sería imposible protexelo por máis tempo e arranxou todo para a súa incorporación ás filas da Lexión, nun campamento de Estremadura. En pouco tempo chegou a ser tenente da aviación de Franco, pero na súa mente sempre planeaba a idea de pasarse ó bando republicano en canto se presentara a primeira ocasión para a deserción.
O garbeo sen retorno
A oportunidade tan arelada chegaría o 7 de marzo de 1937, cando o tenente Elixio Rodríguez pediu permiso nunha base franquista de Andalucía para dar un “garbeo” ou paseo de pracer. Sen pensalo dúas veces, decidiu fugarse cun vello avión Breguet-XIX co que voou até Xibraltar sen volver a vista atrás. “Aínda estarán agardando a que volva por alí a deixar o avión”, bromea Elixio. Pasou unhas semanas en Tánxer, logo en Casablanca, e dende alí viaxou até Alacante, onde se reuniu finalmente con algúns dos seus amigos e “correlixionarios”, entre os que estaban os deputados galeguistas. Foi entón cando se incorporou ao Exército Republicano nunha base aérea de Valencia, onde estaba o Goberno da República. Elixio comezou a voar cunha nova bandeira no seu avión, mais sería por pouco tempo.
A maleta da traizón
Un mal día, alguén decidiu fozar na maleta de Elixio mentres este voaba. “Apareceron varias cousas que puxeron en dúbida a miña lealdade á República: o meu salvoconducto na zona nacional, unha carta de Eugenio Montes, primo segundo meu, na que me presentaba ante Franco coma un home de total confianza; un mapa coas posicións militares da fronte de Estremadura, que eu confeccionara cando estaba no bando franquista; e unha carta do espía británico James Playdon, ó que coñecera estando en Xibraltar”, lembra o noso Aviador Dro.
Acusárono de espionaxe e traizón porque creron que mudara de bando coa intención de roubar un avión ruso para os franquistas. Esa mesma noite foi condenado a morte sen celebración de xuízo algún. O fusilamento sería ó amencer.
Pero cando Elixio estaba na cela 99 agardando a que lle chegara a hora final, escoitou unha voz coñecida, achegouse ó buratiño da pechadura e viu a un tipo que lle lembraba a alguén da infancia. “Coíño, Coíño...”, repite Elixio simulando estar berrando polo burato dunha porta. “Este Coíño era un antigo compañeiro do colexio, ó que chamei polo seu alcume, pois non me sembraba do seu nome, para pedírlle que fose até o hotel onde estaban os deputados galeguistas. Eles coñecíanme ben e podíanme salvar, pero había moi pouco tempo”, comenta antes de que a súa muller o corrixa. “Coíño foi espertalos no medio da noite, pero Castelao non se atrevía a sacar da cama ao entón Ministro da Guerra, Indalecio Prieto, que tiña fama de moi mal xenio”, lembra Gloria. Xa de amanecida, e ante a insistencia dos deputados galeguistas, Prieto ordenou o aprazamento provisional da execución, e o caso de Elixio pasou ó recén creado Tribunal Republicano de Alta Traición y Derrotismo, que decidiu finalmente absolvelo. Era a segunda vez que o home da boa estrela conseguía zafarse da pena de morte. O segundo manguito á morte. “Pero logo veu o triste final da guerra, o cruzar os Pirineos a pé, os campos de concentración e, finalmente o exilio en México, que foi onde coñecín a esta gachupina que hoxe é a miña muller, cando ela aínda era unha meniña”, sentencia Elixio antes de dirixir unha mirada de complicidade cara á súa compañeira. Grazas á teimuda da súa dona, que non parou até conseguir o seu obxectivo, as axitadas memorias deste “bandido” (natural de Bande) levan case dez anos publicadas e esgotadas.. O título do libro: Matádeo Mañá. Unha obra altamente recomendable e que Xerais debera reeditar dunha vez.
A Elixio e Gloria, “beizón” pola súa amizade e pola súa valiosa contribución á recuperación da memoria histórica da nosa terra. Baixo o volcán, nalgún lugar de Cuernavaca, alguén pasa a derradeira páxina dunha historia que aínda está por escribir.
Aser Álvarez. Bande, mes de xullo de 2002