Alocución sobre o
concepto de arraiano: palabras non fatalistas
ditas nun tempo de
miseria e de oprobio (Celanova, 31 de agosto de 2012)
Xesús Alonso Montero
Para Francisco
Fernández Buey,
mestre grandioso no
pensamento e na acción
antes e despois de 1975,
“compañero del alma, compañero”.
Miñas donas e meus señores:
Eu, que nunca residín á beira
dunha raia política ou administrativa, son, desde hoxe, “arraiano maior”. Así
pois, sen ser “arraiano”, nin sequera menor, na data de hoxe cincunstancias un pouco
estrañas, en principio, convértenme en “arraiano” e, por se fose pouco, en
“arraiano maior”. O premio case me obriga a vir con máis frecuencia ás terras
máis extremas, aquelas que extreman co Portugual raiano, e desde elas manter un
diálogo sen fronteiras co Padre Fontes e co escritor Bento da Cruz, un diálogo,
mutatis mutandis, como o que mantén, desde hai tres anos, un intelectual
como Xosé Luís Méndez Ferrín, tan enraizado nestas terras do norte da Raia.
Estoume a referir, miñas donas e meus señores, ós ilustres cidadáns coroados
con este loureiro nas tres primeiras edicións: loureiro que está en moi boas
mans.
Levo unha chea de días, coas súas
noites, cavilando por que eu, alleo ó universo físico arraiano, recibo esta
condecoración. Comunícolles que onte mesmo batín cunha idea que quizais foi
tida en conta polos ideadores deste premio e responsables deste acto. A idea
ten que ver coa “raia”, pero cunha “raia” tan delgada e sutil que nin sequera
se ve, nin sequera é tanxible. Trátase, en realidade, dunha raia espiritual,
dunha raia que moitos, ó longo dos anos, atopan no mapa moral da súa
existencia, no territorio intanxible da súa actividade ideal. Esas raias
existen, dun xeito moi especial, para aqueles seres humanos que, cunha clara
cociencia cívica, reparan na fronteira -na raia- que separa a legalidade da
ilegalidade. Antes do 20 de novembro de 1975 -a data na que morreu Atila, un
deles- o territorio que se abría máis alá da raia, o territorio da ilegalidade,
era inmenso, tan inmenso como perigoso, pero nese dilatado territorio florecía
a decencia civil, que un contemplaba, comprimido e admirado, desde a estreita e
beocia legalidade, un mapa mísero e indigno.
O tempo era tan menesteroso que,
se un avantaba a raia, era extremadamente difícil e arriscado camiñar un ou
dous metros; ás veces, catro centímetros xa era moito, en ocasións, demasiado.
Xa de volta á legalidade, avantando a raia en sentido contrario, un regresaba
confortado, pois viña, viaxeiro con sorte, do mapa da decencia, do mapa no que
era preciso construír unha legalidade menos inhumana e, nun impreciso futuro,
moito máis xusta. Pero, unha e mil veces, os viaxeiros, despois de avantaren a
raia, os intérpretes da Lei e os seus xendarmes eran capaces das maiores
vilezas. Pero a raia, señoras e señores, estaba aí, diante de nós, á beiriña de
nós, tentándonos para que a avantásemos e fixésemos, máis alá dela, incursións
no territorio da ilegalidade, que era o da decencia. Os viaxeiros sabían que
cruzar a raia implicaba, moitas veces, caer nas poutas dos estúrdigos
funcionarios da alfándega porque para estes funcionarios os arriscados
viaxeiros traficaban co contrabando que máis os alporizaba: levaban no seu
fardel de contrabandistas unha música prohibida, unha canción que cantaran en
coro, na primavera do 36, estas catorce voces, algunhas procedentes das terras
que hoxe nos acollen: a de Castelao, a de Roberto Blanco Torres, a de Manuela
Sánchez, a de Xaime Quintanilla, a de Carmen Fernández Seguín, a de Luís Soto,
a de Alexandre Boveda, a de María Miramontes, a de Luís Seoane, a de Manuel
Estévez Gómez, a de Juana Capdevielle, a de Manuel Gómez del Valle, a de Josefa
García Segret e a de Celso de Paulo. Os ousados viaxeiros avantaban a raia,
arriscando a vida, por oíren esta canción. Era tal a maxia deste orfeón e a
riqueza da súa polifonía que se sabe, hoxe, que algúns dos alfandegueiros
sucumbiron, engaiolados, ante a súa grandeza.
***
Cando morre Atila, o noso país
experimenta importantes cambios secundarios, razón pola cal as raias seguen a
existir, quizais un chisquiño menos nítidas. Trinta e sete anos despois da
cobizada defunción, hai, en efecto, unha raia que separa o territorio da
decencia do da indecencia, territorio este inmenso e poboado por xentes e
feitos que, aínda fóra da Lei, impoñen os seus privilexios, a súa concepción
das cousas e a súa prática depredadora. A un lado da raia está un sánchez
andaluz calquera que é alcalde dunhas cantas ducias de veciños, e, ó outro lado
da raia, está unha condesa, baronesa ou duquesa (perdoen a miña impericia en
títulos nobiliarios). A baronesa -quizais duquesa- acapara a atención e a
admiración de centos e centos de horas de televisión, incluso antes de que o
Virrei de Andalucía condecorase a súa inutilidade coa Medalla de Ouro de seu
Virreino. O condecorador militaba nunha sigla aparentemente antiaristrocrática.
Ninguén no imperio da televisión fixo referencia nesas datas ós miles e miles
de zapateiros honrados e xornaleiros sen xornal que merecían, ademais de pan e
traballo, o Ouro desa medalla. Pouco antes, en Galicia, un fascista non
arrepentido, Luís Moure Mariño, era condecorado coa medalla Castelao, medalla
que, ipso facto, se converteu nunha chapa de folla de lata oxidada.
É certo que, despois de 1975,
estas cuestións e estas concepcións poden denunciarse nos foros minoritarios ós
que asisten unhas cantas ducias de persoas apelidadas sánchez, previamente
convencidas de que a Administración e a Televisión mobilizan o seu entusiasmo
para semisacralizaren o universo mental e moral dos Moures e, sobre todo, das
Baronesas ou Condesas. É certo, sen dúbida, que, despois de 1975, vivimos unha
legalidade que non penaliza estas denuncias con tal de que se fagan en foros
moi minoritarios, case clandestinos. Nesta legalidade a megafonía constante e
implacable está ó servizo das Baronesas ou para execrar a actitude dos sánchez,
eses farrapentos da historia que nin os xuristas saben se vulneran a Lei aínda
que todos estamos convencidos de que pensan e actúan dentro dos límites -das
raias- da decencia cívica.
Coa megafonía na man, case en
exclusiva, os poderosos, os banqueiros, as duquesas, os moures, as
andreasfabra, os guillermoscollarte, os monarcas elefanticidas e as
xenrocracias coroadas están a trazar no mapa de Andalucía e de Galicia, no mapa
de Europa, no mapa do mundo enteiro, raias novas, raias insospeitadas, raias
inquietantes que son un desafío político -un desafío moral- para todos os que
queren que non lles rouben o seu pan, o seu traballo e a súa pequena autonomía
de dignidade. Cómpre, pois, examinar esas novas raias e avantalas coa Lei da
decencia no corazón e no puño a bandeira vermella dunha nova concepción da vida
e da sociedade. En opinión dun arraiano universal, o poeta Celso Emilio
Ferreiro, esa sociedade existiu algunha vez:
No tempo
aquil
[…]
Cando os
animales falaban
os homes
cantaban nos solpores
pombas de luz
e xílgaros de soños.
Decir teu ou
meu non se entendía,
decir espada
estaba prohibido,
decir prisión
somente era unha verba
sin senso, un
aire que mancaba
o corazón da
xente.
O poeta
titulou este poema “O reino”, pero nós chamarémoslle a ese soño, realizable,
República.