Concepto de arraiano

Alocución sobre o concepto de arraiano: palabras non fatalistas

ditas nun tempo de miseria e de oprobio (Celanova, 31 de agosto de 2012)

Xesús Alonso Montero

Para Francisco Fernández Buey,

mestre grandioso no pensamento e na acción

antes e despois de 1975, “compañero del alma, compañero”.

Miñas donas e meus señores:

Eu, que nunca residín á beira dunha raia política ou administrativa, son, desde hoxe, “arraiano maior”. Así pois, sen ser “arraiano”, nin sequera menor, na data de hoxe cincunstancias un pouco estrañas, en principio, convértenme en “arraiano” e, por se fose pouco, en “arraiano maior”. O premio case me obriga a vir con máis frecuencia ás terras máis extremas, aquelas que extreman co Portugual raiano, e desde elas manter un diálogo sen fronteiras co Padre Fontes e co escritor Bento da Cruz, un diálogo, mutatis mutandis, como o que mantén, desde hai tres anos, un intelectual como Xosé Luís Méndez Ferrín, tan enraizado nestas terras do norte da Raia. Estoume a referir, miñas donas e meus señores, ós ilustres cidadáns coroados con este loureiro nas tres primeiras edicións: loureiro que está en moi boas mans.

Levo unha chea de días, coas súas noites, cavilando por que eu, alleo ó universo físico arraiano, recibo esta condecoración. Comunícolles que onte mesmo batín cunha idea que quizais foi tida en conta polos ideadores deste premio e responsables deste acto. A idea ten que ver coa “raia”, pero cunha “raia” tan delgada e sutil que nin sequera se ve, nin sequera é tanxible. Trátase, en realidade, dunha raia espiritual, dunha raia que moitos, ó longo dos anos, atopan no mapa moral da súa existencia, no territorio intanxible da súa actividade ideal. Esas raias existen, dun xeito moi especial, para aqueles seres humanos que, cunha clara cociencia cívica, reparan na fronteira -na raia- que separa a legalidade da ilegalidade. Antes do 20 de novembro de 1975 -a data na que morreu Atila, un deles- o territorio que se abría máis alá da raia, o territorio da ilegalidade, era inmenso, tan inmenso como perigoso, pero nese dilatado territorio florecía a decencia civil, que un contemplaba, comprimido e admirado, desde a estreita e beocia legalidade, un mapa mísero e indigno.

O tempo era tan menesteroso que, se un avantaba a raia, era extremadamente difícil e arriscado camiñar un ou dous metros; ás veces, catro centímetros xa era moito, en ocasións, demasiado. Xa de volta á legalidade, avantando a raia en sentido contrario, un regresaba confortado, pois viña, viaxeiro con sorte, do mapa da decencia, do mapa no que era preciso construír unha legalidade menos inhumana e, nun impreciso futuro, moito máis xusta. Pero, unha e mil veces, os viaxeiros, despois de avantaren a raia, os intérpretes da Lei e os seus xendarmes eran capaces das maiores vilezas. Pero a raia, señoras e señores, estaba aí, diante de nós, á beiriña de nós, tentándonos para que a avantásemos e fixésemos, máis alá dela, incursións no territorio da ilegalidade, que era o da decencia. Os viaxeiros sabían que cruzar a raia implicaba, moitas veces, caer nas poutas dos estúrdigos funcionarios da alfándega porque para estes funcionarios os arriscados viaxeiros traficaban co contrabando que máis os alporizaba: levaban no seu fardel de contrabandistas unha música prohibida, unha canción que cantaran en coro, na primavera do 36, estas catorce voces, algunhas procedentes das terras que hoxe nos acollen: a de Castelao, a de Roberto Blanco Torres, a de Manuela Sánchez, a de Xaime Quintanilla, a de Carmen Fernández Seguín, a de Luís Soto, a de Alexandre Boveda, a de María Miramontes, a de Luís Seoane, a de Manuel Estévez Gómez, a de Juana Capdevielle, a de Manuel Gómez del Valle, a de Josefa García Segret e a de Celso de Paulo. Os ousados viaxeiros avantaban a raia, arriscando a vida, por oíren esta canción. Era tal a maxia deste orfeón e a riqueza da súa polifonía que se sabe, hoxe, que algúns dos alfandegueiros sucumbiron, engaiolados, ante a súa grandeza.

***

Cando morre Atila, o noso país experimenta importantes cambios secundarios, razón pola cal as raias seguen a existir, quizais un chisquiño menos nítidas. Trinta e sete anos despois da cobizada defunción, hai, en efecto, unha raia que separa o territorio da decencia do da indecencia, territorio este inmenso e poboado por xentes e feitos que, aínda fóra da Lei, impoñen os seus privilexios, a súa concepción das cousas e a súa prática depredadora. A un lado da raia está un sánchez andaluz calquera que é alcalde dunhas cantas ducias de veciños, e, ó outro lado da raia, está unha condesa, baronesa ou duquesa (perdoen a miña impericia en títulos nobiliarios). A baronesa -quizais duquesa- acapara a atención e a admiración de centos e centos de horas de televisión, incluso antes de que o Virrei de Andalucía condecorase a súa inutilidade coa Medalla de Ouro de seu Virreino. O condecorador militaba nunha sigla aparentemente antiaristrocrática. Ninguén no imperio da televisión fixo referencia nesas datas ós miles e miles de zapateiros honrados e xornaleiros sen xornal que merecían, ademais de pan e traballo, o Ouro desa medalla. Pouco antes, en Galicia, un fascista non arrepentido, Luís Moure Mariño, era condecorado coa medalla Castelao, medalla que, ipso facto, se converteu nunha chapa de folla de lata oxidada.

É certo que, despois de 1975, estas cuestións e estas concepcións poden denunciarse nos foros minoritarios ós que asisten unhas cantas ducias de persoas apelidadas sánchez, previamente convencidas de que a Administración e a Televisión mobilizan o seu entusiasmo para semisacralizaren o universo mental e moral dos Moures e, sobre todo, das Baronesas ou Condesas. É certo, sen dúbida, que, despois de 1975, vivimos unha legalidade que non penaliza estas denuncias con tal de que se fagan en foros moi minoritarios, case clandestinos. Nesta legalidade a megafonía constante e implacable está ó servizo das Baronesas ou para execrar a actitude dos sánchez, eses farrapentos da historia que nin os xuristas saben se vulneran a Lei aínda que todos estamos convencidos de que pensan e actúan dentro dos límites -das raias- da decencia cívica.

Coa megafonía na man, case en exclusiva, os poderosos, os banqueiros, as duquesas, os moures, as andreasfabra, os guillermoscollarte, os monarcas elefanticidas e as xenrocracias coroadas están a trazar no mapa de Andalucía e de Galicia, no mapa de Europa, no mapa do mundo enteiro, raias novas, raias insospeitadas, raias inquietantes que son un desafío político -un desafío moral- para todos os que queren que non lles rouben o seu pan, o seu traballo e a súa pequena autonomía de dignidade. Cómpre, pois, examinar esas novas raias e avantalas coa Lei da decencia no corazón e no puño a bandeira vermella dunha nova concepción da vida e da sociedade. En opinión dun arraiano universal, o poeta Celso Emilio Ferreiro, esa sociedade existiu algunha vez:

No tempo aquil

[…]

Cando os animales falaban

os homes cantaban nos solpores

pombas de luz e xílgaros de soños.

Decir teu ou meu non se entendía,

decir espada estaba prohibido,

decir prisión somente era unha verba

sin senso, un aire que mancaba

o corazón da xente.

O poeta titulou este poema “O reino”, pero nós chamarémoslle a ese soño, realizable, República.